3 maja obchodzimy w Polsce Święto Konstytucji 3 Maja. Ustawa majowa została uchwalona w nietypowych okolicznościach. Rzeczpospolita w 1772 r. padła ofiarą rozbioru ze strony trzech sąsiadów – Rosji, Prus i Austrii. Wadliwy ustrój państwa, zwłaszcza wolne elekcje i zasada liberum veto uniemożliwiały wszelkie reformy. Państwa zaborcze, zwłaszcza Rosja, przekupywały polskich posłów by ci podczas obrad sejmowych glosowali zgodnie z interesami tychże państw. W latach osiemdziesiątych wśród polskich elit narastała świadomość potrzeby głębokiej reformy państwa. Rosło także niezadowolenie z powodu ingerencji Rosji w wewnętrzne sprawy Polski. W 1787 r. Rosja zaangażowała się w wojnę z Turcją. Odwróciło to jej uwagę od spraw polskich. W tej sytuacji król Stanisław August Poniatowski na spotkaniu z carycą Katarzyną II w Kaniowie uzyskał od niej zgodę na pewne ograniczone reformy. Wykorzystując sprzyjające okoliczności król zwołał jesienią 1788 r. sejm – nazwany przez potomnych Sejmem Wielkim lub Czteroletnim.. Został on szybko przekształcony w konfederację aby uniemożliwić zerwanie go przez nieprzychylnych reformom magnatów. Obradom przewodniczyli marszałkowie: Stanisław Małachowski i Kazimierz Nestor Sapieha. Biorący w obradach posłowie zgrupowani byli w trzech stronnictwach politycznych: patriotycznym, królewskim i hetmańskim (magnackim). Dwa pierwsze opowiadały się za usprawnieniem ustroju państwa zaś magnaci chcieli zachować polityczne status quo. Sejm wprowadził pewne zmiany m.in. w 1791 r. uchwalił „Prawo o miastach” nadające przywileje mieszczanom. Jednakże najważniejszą reformą sejmu było uchwalenie Konstytucji 3 Maja. Przegłosowano ją wykorzystując nieobecność posłów stronnictwa magnackiego, którzy po świętach wielkanocnych w większości nie dojechali na obrady. Konstytucja 3 Maja była pierwszą ustawą zasadniczą w Europie i drugą na świecie po Konstytucji Stanów Zjednoczonych z 1787 r. Głównymi jej autorami byli: Hugo Kołłątaj, Ignacy Potocki, Stanisław Małachowski i król Stanisław August Poniatowski.Postanowienia Konstytucji 3 Maja:- wprowadzała dziedziczność tronu, likwidując tym samym wolną elekcję. Po śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego królem polskim miał być przedstawiciel saskiej dynastii Wettinów,- likwidowała liberum veto, czyli prawo zrywania sejmów przez szlachtę wprowadzając zasadę większości głosów podczas głosowań,- wprowadzała monteskiuszowską zasadę trójpodziału władz – na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą,- władza ustawodawcza miała należeć do sejmu i senatu, czyli parlamentu. Jego kadencja miała trwać dwa lata. Prawo zwoływania parlamentu miał król i marszałek sejmu. Do kompetencji sejmu należało uchwalanie prawa, nakładanie podatków oraz kontrolowanie innych władz i instytucji,- władza wykonawcza należała do króla i Straży Praw, czyli rządu składającego się z króla, prymasa, pięciu ministrów, pełnoletniego następcy tronu bez prawa głosu oraz marszałka sejmu,- władza sądownicza została usprawniona. Sądy stały się organami kolegialnymi. Sądy szlacheckie zostały poddane sądom ziemskim. Przewidywano również specjalny sąd sejmowy dla ministrów i innych wyższych urzędników.- konstytucja brała pod opiekę prawa chłopów. Nakładała bowiem na dziedziców szlacheckich obowiązek zawierania umów z chłopami co do zakresu świadczeń – głównie wymiaru pańszczyzny. – częścią składową Konstytucji 3 Maja stały się uchwalone kilka tygodni wcześniej „Prawo o miastach królewskich” i „Prawo o sejmikach”.- konstytucja zapewniała wolność osobistą osobom przybywającym z zagranicy, swobodę zamieszkania i zawierania umów o pracę,- ustawa zasadnicza gwarantowała wolność wyznania, jednak pierwszeństwo zagwarantowano wyznaniu rzymskokatolickiemu jako religii panującej,- nastąpiło odejście od pojęcia narodu w wąskim znaczeniu narodu szlacheckiego. Odtąd terminem „naród” określano wszystkich – zarówno szlachtę jak i mieszczan oraz chłopów. Uchwalenie Konstytucji 3 Maja spotkało się z ogromnym entuzjazmem mieszkańców Warszawy. Została ona ustanowiona samodzielnie przez Polaków, bez ingerencji sąsiednich państw. Była próbą zerwania więzów zależności od obcych mocarstw. Niestety, Konstytucja 3 Maja obowiązywała zaledwie 14 miesięcy. Przeciwko niej wystąpili magnaccy konserwatyści m.in. Stanisław Szczęsny Potocki, Franciszek Ksawery Branicki i Seweryn Rzewuski. Z inspiracji Rosji 27 kwietnia 1792 r. zawiązali oni w Petersburgu konfederację, która pod fałszywą datą 14 maja została ogłoszona w pogranicznym miasteczku Targowica. Konfederacja targowicka znosiła Konstytucję 3 Maja przywracając stare prawa kardynalne z 1768 r. i protekcję carycy Katarzyny II. Na wezwanie targowiczan w granice Rzeczypospolitej wtargnęły wojska rosyjskie. Przeciw nim stanęło 70 tys. żołnierzy Rzeczypospolitej. Mimo zwycięstw pod Zieleńcami i Dubienką, wojska polskie po kilkutygodniowych walkach ostatecznie uległy liczniejszemu przeciwnikowi. Konsekwencją porażki był drugi rozbiór Polski. Doszło do niego z inicjatywy króla Prus Fryderyka Wilhelma II. Chciał on w ten sposób powetować sobie straty, jakie poniosły Prusy w wyniku klęski w wojnie z Francją – w bitwie pod Valmy we wrześniu 1792 r. 23 stycznia 1793 r. w Petersburgu została podpisana konwencja rozbiorowa między Rosją i Prusami. Prusy zagarnęły Gdańsk, Toruń, Wielkopolskę i Mazowsze, zaś Rosja – część Białorusi, Ukrainę Nadniestrzańską i Podole. W wyniku drugiego rozbioru Rzeczpospolita utraciła 338 tys. km kw. i 4 mln mieszkańców. Konstytucja 3 Maja, mimo, że obowiązywała zaledwie 14 miesięcy, miała duże znaczenie dla Polaków i przyszłych pokoleń. Klasa polityczna wywodząca się ze szlachty potrafiła zrezygnować ze stanowego egoizmu, przyznając przywileje mieszczanom. Kosztem własnych interesów usprawniła aparat władzy. Wykazała się wyobraźnią i elastycznością myśląc kategoriami dobra ogólnego. Konstytucja nie upadła w wyniku własnej słabości, a w wyniku zdrady narodowej i interwencji obcego mocarstwa. Na całe następne dziesięciolecia stała się jednak natchnieniem dla zniewolonego narodu. Stanowiła motywację do walki o niepodległość i poprawę sytuacji najniższych warstw społecznych. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. była punktem odniesienia dla nowo tworzonego systemu prawnego i konstytucyjnego. W świadomości narodu głęboko zakorzeniła idee wolności i demokracji. Pozwoliło to przetrwać kolejne dziejowe doświadczenia jakim była tragedia II wojny światowej i okres komunizmu. Konstytucja 3 Maja do dziś jest wzorem politycznego kompromisu między zwaśnionymi stronami, zwłaszcza w kwestiach ogólnonarodowych, wymagających zgody i współpracy dla dobra państwa.
Dziękuję za przygotowanie informacji Panu Marcin Salamon
Dyrektor PBW w Kielcach
Sylwester Kasprzyk