Armia Krajowa była największą organizacją podziemną działającą na terenach Polski w czasie okupacji hitlerowskiej. Wywodziła się z powstałej w Warszawie, w dniu 27 IX 1939 r. Służby Zwycięstwu Polski, na której czele stał gen. bryg. Michał Karaszewicz-Tokarzewski. Celem organizacji było kontynuowanie walki z najeźdźcami (Niemcami i ZSRR) oraz stworzenie tymczasowej władzy podziemnej. W dniu 8 XI 1939 r. Rada Ministrów utworzonego we Francji rządu RP z gen. dyw. Władysławem Sikorskim na czele zaakceptowała powstanie nowej organizacji zbrojnej, Związku Walki Zbrojnej. Miała być jedyną działającą na terenie kraju, ponadpartyjną, ponadstanową, skupiającą w swych szeregach, bez względu na różnice przekonań politycznych i społecznych wszystkich Polaków, pragnących w konspiracji z bronią w ręku walczyć o odzyskanie niepodległości. Miała również na celu przygotowanie powszechnego powstania zbrojnego, którego wybuch planowano na moment wkroczenia regularnych wojsk polskich do kraju. Pełniący funkcję szefa sztabu SZP, płk. Stefan Rowecki, dostał nominację na Komendanta Głównego Związku Walki Zbrojnej w skład, którego weszli członkowie likwidowanej organizacji.

Na czele ZWZ/AK stała Komenda Główna , którą tworzyło 7 oddziałów:
I – Organizacyjno-Personalny,
II – Informacyjno-Wywiadowczy,
III – Operacyjno-Wyszkoleniowy,
IV – Kwatermistrzowski,
V – Dowodzenia i Łączności,
VI – Biuro Informacji i Propagandy,
VII – Biuro Finansów i Kontroli.

Komendzie podporządkowany był Związek Odwetu, „Wachlarz”, Kierownictwo Dywersji (Kedyw), a także służby: sprawiedliwości, uzbrojenia, zdrowia, intendentury, duszpasterstwa i biur wojskowych.

Strukturę terytorialną oparto na przedwojennym podziale administracyjnym:
– województwo – okręg,
– powiat – obwód,
– gmina – placówka.
Dwa lub trzy okręgi złączone pod jednym dowództwem stanowiły obszar.

Szeregi ZWZ i powstałej z niego AK zasilili w większości przypadków żołnierze oraz podoficerowie, podchorążowie, oficerowie zawodowi i rezerwy, którzy, nie dostali się do niewoli niemieckiej i sowieckiej, nie zostali wraz ze swymi jednostkami internowani na Węgrzech i w Rumunii, a pozostali w kraju, aby walczyć o odzyskanie niepodległości. W związku ze stale zwiększającą się liczbą zaprzysiężonych członków organizacji, a przez to brakami kadry dowódczej na szczeblach od drużyny do kompanii, Komendant Główny ZWZ gen bryg. Stefan Rowecki „Grot”, w dniu 15 XI 1940 r. wydał „Wytyczne Nr 1 do szkolenia i kształcenia wojskowego”. Na podstawie tego dokumentu rozpoczęto organizowanie Zastępczych Kursów Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty oraz Zastępczych Kursów Szkoły Podoficerów Piechoty. Do końca wojny ukończyło je około 10 tys. ludzi. W dniu 14 II 1942 r. Naczelny Wódz, gen. broni Władysław Sikorski, wysłał do kraju depeszę zaadresowaną do gen. brygady Stefana Roweckiego „Grota” – Komendanta Głównego ZWZ, w której poinformował go o zmianie nazwy ZWZ na AK – Armię Krajową oraz o mianowaniu go jej dowódcą. Przemianowanie ZWZ na AK nie było tylko zmianą nazwy organizacji. Podnosiło status podziemnego wojska walczącego w kraju, podkreślając, że jest ono częścią składową Polskich Sił Zbrojnych podległych legalnym władzom Rzeczypospolitej Polskie w Londynie. Zmiana nazwy sugerowała również, że AK nie jest organizacją kadrową ale masową. Wprowadzenie nowej nazwy nie zmieniło celów, metod ani struktury organizacyjnej podziemnego wojska. Komendanci Główni AK, Stefan Rowecki „Grot”, a po jego aresztowaniu – 30 czerwca 1943 r., Tadeusz Komorowski „Bór”, dążyli do scalenia z AK innych organizacji podziemnych, co im się częściowo udało. Do struktur AK, porozumieniem z dnia 30 V 1943 r., przeszła część – około 60 tys. ze 150 tys. członków Batalionów Chłopskich, głównie partyzantów. Podobnie było z Narodową Organizacją Wojskową, gdzie około 70 tys. jej członków w latach 1942-1944 dołączyło do AK. W 1941 r. ZWZ liczył około 45 tys. członków, a AK pod koniec 1944 r. 380 tys. zaprzysiężonych ludzi. 
Ostatnim dowódcą AK, po Tadeuszu Komorowskim „Borze”, który po upadku powstania warszawskiego trafił do niemieckiej niewoli, był gen. Leopold Okulicki „Niedźwiadek” (formalnie mianowany 21 XII 1944 r.). To jemu przypadła rola rozwiązania Armii Krajowej 19 I 1945 r. 
Armia Krajowa była największym ze wszystkich organizacji podziemnych producentem broni, amunicji i materiałów wybuchowych.

 Produkowano:
– kilka typów pistoletów maszynowych: „Błyskawice”, KISY, Steny,  
– granaty ręczne: „Sidolówki”  (Warszawa, Kraków, Kielce , Lwów),  wzór 1933 – obronne (Kielce Huta Ludwików, Zakłady Mechaniczne i Odlewnia Żeliwa „Białogon”), „Filipinki” (Warszawa),
– miotacze ognia (Warszawa),
– szedyt – materiał wybuchowy produkowany na bazie chloranu potasu (Warszawa, Kielce).

Działalność AK
Według dostępnych danych, od stycznia 1941 do czerwca 1944 r. żołnierze ZWZ-AK wykoleili 732 pociągi, wysadzili 38 mostów, uszkodzili 28 samolotów, około 7 tys. lokomotyw i 20 tys. wagonów. Zniszczono lub uszkodzono ponad 4 tys. samochodów, spalono 130 magazynów wojskowych, podpalono 443 pociągi. Dokonano 5733 zamachy na Niemców i volksdeutschów. Przeprowadzono również ponad 25 tys. akcji sabotażowych. Od stycznia 1943 do czerwca 1944 r. stoczono również 169 większych walk. Wywiad AK zlokalizował bazy U-bootów (niemieckich okrętów podwodnych) w całej Europie, wszystkie zakłady lotnicze Focke-Wulfa, rozpracował produkcję bomb latających V-1 i rakiet V-2 w Peenemünde na wyspie Uznam, V-2 w Bliźnie. Zlokalizował fiord norweski, w  którym Niemcy ukrywali swój pancernik „Tirpitz”, co pozwoliło go zatopić angielskiemu lotnictwu. Wspólnie z francuskim ruchem oporu zlokalizował 162 wyrzutnie V-1 na terenie Francji. Przekazał dowództwu radzieckiemu plany obrony Gdyni, co zapobiegło poniesieniu niepotrzebnych strat. Znalazł i przekazał Anglikom, wraz z opisami, elementy rakiety
V-2.

Najsłynniejsze akcje AK w Warszawie i okolicy:
– Akcja „Wieniec” (7/8 X 1942 r.),
– Akcja Pod Arsenałem (26 III 1943 r.),
– Akcja „Góral”(12 VIII 1943 r.),
– Zamach na Kutscherę (1 II 1944 r.).  

Na Kielecczyźnie:
– Zajęcie Końskich – 31VIII/1 IX 1943 r. – przez II Zgrupowanie Zgrupowań Partyzanckich AK „Ponury”, którym dowodził ppor. Waldemar Szwiec „Robot” i opróżnienie znajdujących się w mieście magazynów „Społem” (67 partyzantów stanęło do walki z przeważającą siłą 1800 Niemców).
– Zdobycie – 30 X 1943 r. – przez oddział ppor. Antoniego Hedy „Szarego” 2,5 mln złotych z kasy Zakładów Hermann Goering Werke w Starachowicach.

Największe operacje wojskowe przeprowadzone przez Armię Krajową:
– „Ostra Brama” – zdobycie Wilna przy współudziale Armii Czerwonej – 7VII-14 VII 1944 r.,
– Powstanie Warszawskie – 1VIII-2 X 1944 r.

Straty osobowe poniesione przez AK: 
Do marca 1944 r. zginęło 6139 oficerów, 37600 podoficerów i 67680 szeregowych. Należy tu również doliczyć straty poniesione w Powstaniu Warszawskim – około 17 tys. żołnierzy oraz trudne do ustalenia straty w czasie działań zbrojnych w całym kraju podczas realizacji planu „Burza” oraz w późniejszych walkach z NKWD i UB.

Literatura:
Jasiński, Grzegorz : Armia Krajowa – największa siła zbrojna polskiego podziemia // „Mówią Wieki : magazyn historyczny”. – 2021, nr 7.
„Gazety Wojenne : unikalna kolekcja z II wojny światowej” / [red. nacz. Dariusz Jaroszek]. – Warszawa : P. O. Polska. –  [1998], nr 36.

Robert Wiśniewski