80. rocznica wybuchu Powstania Warszawskiego

Wirtualną prezentację wystawy opracowali:
Edyta Smolińska
Robert Kardas

Wystawę stacjonarną przygotowali:
Gracjan Bazyl, Edyta Smolińska, Jolanta Fudali, Robert Wiśniewski, Robert Kardas

Teksty do wirtualnej prezentacji opracowali:
Edyta Smolińska, Robert Kardas,
Robert Wiśniewski

Organizacja uroczystego otwarcia wystawy:
Agata Niebudek-Śmiech, Edyta Smolińska,
Robert Kardas, Małgorzata Pronobis

Powstanie Warszawskie było największą bitwą, stoczoną podczas II wojny światowej przez organizację podziemną z wojskami okupacyjnymi. Powstańcy walczyli w nim bowiem przeciwko regularnym formacjom niemieckim, bez ciężkiego uzbrojenia, samolotów, dział i czołgów. O jego wybuchu przesądziły względy polityczne, a nie położenie militarne. Było najdonioślejszym działaniem Armii Krajowej. Walki, zaplanowane na kilka dni, trwały 63 dni. Powstanie, choć nie osiągnęło celów ani wojskowych, ani politycznych, było fenomenem w skali okupowanej Europy. Dla kolejnych pokoleń Polaków stało się jednak symbolem męstwa w walce o niepodległość. [...]

Powstanie Warszawskie - kalendarium

*Ryszard Najczuk, Powstanie Warszawskie 1944 r., https://www.wojsko-polskie.pl/powstanie-warszawskie [dostęp 2024-06-27]

Rys historyczny

Gen. Tadeusz Komorowski "Bór" - Komendant Główny AK 20 listopada 1943 r. wydał rozkaz o rozpoczęciu działań związanych z Planem "Burza", czyli operacji wojskowej podjętej przez oddziały AK przeciw wojskom niemieckim. Jednym z elementów - w późniejszym czasie - było przejęcie dużych miast, w tym Stolicy.

[...] Mapa działań zbrojnych Powstania Warszawskiego
- siły powstańcze (kolor czerwony) i oddziały niemieckie
(kolor granatowy)

Decyzję o wybuchu powstania podjęli: Delegat Rządu RP na Kraj, wicepremier
Jan Stanisław Jankowski i dowódca AK – Tadeusz Komorowski „Bór”.
Rozkaz wybuchu powstania został wydany 31 lipca 1944 r. 
Dowódcą sił powstańczych mianowano komendanta Okręgu Warszawskiego AK płk. Antoniego Chruściela ps. „Monter”.
Poadto dowódcami Powstania m.in. byli:
- Jan Mazurkiewicz „Radosław” Dowódca zgrupowania AK „Radosław” .
- Ryszard Białous „Jerzy” Dowódca batalionu „Zośka”.

Dowódcy Powstania Warszawskiego

Przystępując do „Godziny W” – wybuchu powstania żołnierze konspiracji
(AK, AL, BCH, NSZ) byli wyposażeni głównie w broń polską pochodzącą
z kampanii wrześniowej.
Były to: (nieliczne) granatniki wzór 1936, kal. 46 mm, ciężkie karabiny maszynowe Maxim 08, Browning wzór 1930, ręczne karabiny maszynowe Browning wzór 1928, karabiny przeciwpancerne wzór 1935 Ur, a także karabiny i karabinki Mauser wzór 1898 i 1929 (wszystkie kal. 7,92 mm), pistolety ViS wzór 1935, kal. 9 mm, granaty obronne i zaczepne wzór 1933. [...]

Uzbrojenie powstańców

[...] Oprócz tego na ich uzbrojeniu była broń niemiecka pochodząca z kampanii wrześniowej, kupiona od Niemców wracających z frontu na urlop do domu, rozbrajania pojedynczych żołnierzy, policjantów (niemieckich i polskich), strażników: kolejowych (Banschutz), zakładów przemysłowych (Werkschutz), akcji opróżniania wagonów kolejowych wiozących na front broń i amunicję. Były to przeważnie niemieckie karabiny Mauser wzór 1898, pistolety kal. 7,65 mm, 9 mm (Walthery: P-38, PP, PPK, Parabellum wzór 1908, Mausery wzór 1896, 1934 ). [...]

[...] Rzadko trafiały się niemieckie pistolety maszynowe: Bergmann wzór 1918, 1928, 1935, MP 38, MP 40, ręczne karabiny maszynowe: wzór 1913 (Dreyse), MG 34, czeskie ZB 26, ZB 30. Z granatów ręcznych w użyciu znalazły się: zaczepne wzór 1924 (trzonkowe) i wzór 1939 zwane „jajkami”. Broń kupowano również od sojuszników Niemców przejeżdżających lub tymczasowo przebywających w Warszawie (głównie Włochów i Węgrów). Najczęściej były to włoskie pistolety maszynowe Beretta wzór 1938, ręczne Beretta wzór 1934, węgierskie pistolety Frommer Stop wzór 1912 (wszystko kal. 9 mm).
[...]

Innym źródłem uzbrojenia powstańców była konspiracyjna produkcja broni.
Wytwarzano pistolety maszynowe: „Błyskawica” i Sten (polski) kal. 9 mm, granaty ręczne („Sidolówka”, „Karbidówka”, „Filipinka”), butelki samozapalające służące do niszczenia czołgów. W czasie powstania zbudowane zostały: specjalne katapulty do wyrzucania na dużą odległość butelek zapalających, granatniki kal. 80 mm (wytwarzane z rur wodociągowych) – strzelającyce specjalnie zrobionymi pociskami, miotacze ognia.

Kolejnym źródłem uzbrojenia powstańców były zrzuty alianckie - samoloty angielskie (bombowce Wellington) i amerykańskie: B-24 i B-17 zrzucały angielską i amerykańską broń. Były to: pistolety maszynowe Sten, Thompson wzór 1928, Udet wzór 1942., ręczne karabiny maszynowe Bren wzór 1937, kal. 7,7 mm, granatniki przeciwpancerne Piat, moździerze kal. 51 mm, 76,2 mm, granaty: angielskie Mils i amerykańskie (obronne). Później zrzucano też zdobyczną przez aliantów broń niemiecką (chodziło o dostępność amunicji).
Od połowy IX 1944 roku również Rosjanie i Polacy zrzucali broń i amunicję powstańcom. [...]

Zrzuty lotnicze

Prasa Powstania Warszawskiego była kontynuacją prasy konspiracyjnej ukazującej się w latach 1939-1944.

Prasa Powstania Warszawskiego

Głównym ośrodkiem prasy powstańczej było Śródmieście. Wydawana była czasem jednorazowo w nakładzie kilku lub kilkunastu egzemplarzy - głównie przez różne zgrupowania polityczne, organizacje wojskowe i społeczne.

Siły powstańcze wynosiły ok. 50 tys. żołnierzy.
Do ataku w godzinie "W" przystąpiło jedynie
ok. 23 tys. żołnierzy AK.

Siły polskie w Powstaniu Warszawskim

Do żołnierzy AK dołączyło ok. 1800 członków
pozostałych organizacji podziemnych.

Niemcy - 5 sierpnia - rozpoczęli natarcie na siły powstańcze
na Woli i Ochocie.

Siły niemieckie w Powstaniu Warszawskim

W momencie wybuchu powstania, niemiecki garnizon Warszawy pod dowództwem gen. Rainera Stahela liczył ok. 15 tys. żołnierzy różnych formacji.

W Powstaniu Warszawskim wzięło udział co najmniej
12 tys. kobiet. Pełniły różnorodne funkcje, były sanitariuszkami, łączniczkami, minerkami oraz żołnierkami. Dzięki nim sprawnie działała m.in. łączność kurierska i służba kancelaryjna.

Kobiety w Powstaniu Warszawskim

Ludność cywilna w Powstaniu Warszawskim

W dniu wybuchu powstania, w stolicy przebywało
ok. 1 miliona mieszkańców.
Ok. 45 tys. brało czynny udział w powstaniu.
Mieszkańcy pomagali przy budowaniu barykad i umocnień, organizowali posiłki dla walczących oraz wielokrotnie pełnili funkcję sanitariuszy.

W ciągu zaledwie kilku pierwszych dni powstania na warszawskiej Woli zginęło ok. 60 tys. bezbronnych mieszkańców, wymordowanych w wyniku ludobójstwa niemieckiego.

Rzeź ludności cywilnej
i niemieckie zbrodnie

Każdego mieszkańca należy zabić, nie wolno brać żadnych jeńców. Warszawa ma być zrównana z ziemią i w ten sosób ma być stworzony zastraszający przykład dla całej Europy* - rozkaz Hitlera wydany po wybuchu Powstania Warszawskiego.

*https://www.polskieradio.pl/39/156/artykul/2774071,powstanie-warszawskie-rzez-woli-nierozliczone-ludobojstwo
[dostęp 09.08.2024 r.]

Powstanie Warszawskie zakończyło się
2 października 1944 r. po 63 dniach walk. Kapitulację podpisali w kwaterze SS w Ożarowie
- płk Kazimierz Iranek-Osmecki "Jarecki"
i ppłk Zygmunt Dobrowolski "Zyndram".

Kapitulacja Powstania Warszawskiego

Po całkowitym ograbieniu miasta (wywieziono do Rzeszy ponad 40 tys. wagonów wypełnionych zrabowanym mieniem), Niemcy przystąpili do całkowitego wyburzenia Warszawy.

Zniszczenie miasta

Miejsca pamięci

Tablice upamiętniające poległych
i zamordowanych podczas powstania żołnierzy
i mieszkańców stolicy.

Uroczyste otwarcie wystawy
w siedzibie Biblioteki - 1sierpnia 2024 roku.

Powitanie Gości przez Sylwestra Kasprzyka Dyrektora Pedagogicznej Biblioteki Wojewódzkiej im. Gustawa Herlinga-Grudzińskiego w Kielcach.

Minutą ciszy uczciliśmy pamięć Bohaterów Powstania Warszawskiego.

Wolność nie jest nam dana raz na zawsze. Warto o tym pamiętać. Zwłaszcza w dzisiejszych czasach, kiedy cały świat jest niespokojny. Doceniajmy naszą wolność.
Dziś o godz. 17 staną Kielce, stanie Warszawa, stanie cała Polska. – mówiła Renata Janik, Marszałek Województwa Świętokrzyskiego.

Agata Wojda – Prezydent Miasta Kielce zwróciła uwagę na ludzki osobisty kontekst - [...] wrócicie Państwo do swoich domów, pewnie wśród swoich bliskich macie Państwo nastolatków, dwudziestolatków [...]
i pomyślcie, że 80 lat temu ludzie w takim wieku młode dziewczyny, młodzi chłopcy wyszli na ulice Warszawy, żeby walczyć o wolną Polskę.

Renata Bilska – Zastępca Dyrektora Departamentu Edukacji, Kultury i Dziedzictwa Narodowego UMWŚ – Bardzo dziękuję za to wydarzenie i za to, że jako biblioteka realizujecie też inne ważne cele oprócz gromadzenia i wypożyczania zbiorów.

Na wystawie, przygotowanej przez Wydział Gromadzenia, Ewidencji i Opracowania Zbiorów znalazły się eksponaty z prywatnej, gromadzonej przez kilkadziesiąt lat, kolekcji pracownika biblioteki – Roberta Wiśniewskiego, w tym militaria
(m. in. oryginały i repliki broni), elementy umundurowania oraz inne żołnierskie akcesoria o których opowiedział podczas swojego wystąpienia.

Koncepcję wystawy, jej układ, zawartość oraz publikację okolicznościową opracowaną przez pracowników Wydziału Gromadzenia, Ewidencji i Opracowania Zbiorów przedstawił Kierownik wydziału Gracjan Bazyl.
Ponadto podziękował zaproszonym Gościom za przybycie, a wszystkim zaangażowanym w przygotowanie wystawy i organizację uroczystego otwarcia - za godne uczczenie pamięci o Bohaterach Powstania Warszawskiego.

Niezwykle interesujący był wykład poświęcony Powstaniu Warszawskiemu dr hab. prof. Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach – Edyty Majcher-Ociesy, która przywołała słowa marszałka Józefa Piłsudskiego, by odważnie myśleć i odważnie pracować. Tak jak powstańcy warszawscy. Przedstawiła również losy zwykłych warszawiaków, takich jak Barbara Janiszewska, uczennica szóstej klasy, która w 1944 r. po upadku powstania została przesiedlona do Kielc.
Goście wydarzenia mogli także obejrzeć materiały archiwalne, które są niezwykłym świadectwem wydarzeń z sierpnia 1944 r.

Zaproszeni Goście
podczas uroczystości.

Dyrektor Biblioteki
oraz zaproszeni Goście podczas uroczystości.

Organizatorzy uroczystości upamiętniających 80. rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego.

previous arrow
next arrow
PlayPause
Slider

Powstanie Warszawskie – rys historyczny

Powstanie Warszawskie było największą bitwą, stoczoną podczas II wojny światowej przez organizację podziemną z wojskami okupacyjnymi. Powstańcy walczyli w nim bowiem przeciwko regularnym formacjom niemieckim, bez ciężkiego uzbrojenia, samolotów, dział i czołgów. O jego wybuchu przesądziły względy polityczne, a nie położenie militarne. Było najdonioślejszym działaniem Armii Krajowej. Walki, zaplanowane na kilka dni, trwały 63 dni. Powstanie, choć nie osiągnęło celów ani wojskowych, ani politycznych, było fenomenem w skali okupowanej Europy. Dla kolejnych pokoleń Polaków stało się jednak symbolem męstwa w walce o niepodległość. Stanowiło element planu „Burza”, opracowanego w 1943 roku wspólnie przez Rząd Polski w Londynie i dowódców Armii Krajowej. Plan ten miał na celu zapewnienie solidnych podstaw do przejęcia władzy w okupowanym kraju przez przedstawicieli rządu londyńskiego i żołnierzy AK. […] Rozkaz wybuchu powstania został wydany 31 lipca 1944 r.  Dowódcą sił powstańczych mianowano komendanta Okręgu Warszawskiego AK – płk. Antoniego Chruściela ps. „Monter”. Siły powstańcze w okręgu warszawskim liczyły około 50 tys. żołnierzy. Wobec trudności mobilizacyjnych powstanie rozpoczęto siłami liczącymi ok. 25 tys. powstańców, z czego tylko 10% było uzbrojonych. Do powstania przyłączyły się również oddziały Armii Ludowej, Polskiej Armii Ludowej, Korpusu Bezpieczeństwa i Narodowych Sił Zbrojnych. Siły powstańcze były stale uzupełniane przez ochotników.
Niemieckie […] formacje wojska, SS i policji, posiadały zdecydowaną przewagę w uzbrojeniu sprzętem ciężkim (czołgi, artyleria i lotnictwo), liczyły w swoich szeregach ok. 50 tys. żołnierzy. Walki rozpoczęły się 1 sierpnia 1944 r. o godz. 17.00 (godzina „W”). Pomimo utracenia czynnika zaskoczenia, oddziały powstańcze zdobyły wiele obiektów niemieckich w dzielnicach: Stare Miasto, Mokotów, Śródmieście, Żoliborz. Można przyjąć, że od dnia 1 do 4 sierpnia inicjatywa należała do powstańców. […]*

* Ryszard Najczuk, Powstanie Warszawskie 1944 r., https://www.wojsko-polskie.pl/powstanie-warszawskie /dostęp 2024-06-27/

Bibliografia do tekstów wystawy:

  1. Boje Polskie 1939-1945. Przewodnik encyklopedyczny pod red. naukową Krzysztofa Komorowskiego. Warszawa 2009.
  2. Davis Norman., Powstanie’44, przeł. E. Tabakowska, Kraków 2004
  3. Davies, Norman : Powstanie’44. Kraków : Wydawnictwo Znak, 2006.
  4. Dziurok A., Gałęzowski M., Kamiński Ł., Musiał F. Od niepodległości do niepodległości. Historia Polski. Warszawa 2014.
  5. Dzieje oręża polskiego, pod red. Wiesława Jana Wysockiego. Warszawa 2000.
  6. Hanson Joanna, Nadludzkiej poddani próbie, Warszawa 1989
  7. [Honorowa kapitulacja] : https://polska-zbrojna.pl/home/www/112?t=Honorowa-kapitulacja /dostęp 2024-07-02/
  8. Janaszek-Seydlitz, Maciej. Zrzuty lotnicze Sprzymierzonych z pomocą walczącej Warszawie http://www.sppw1944.org/index.html? /dostęp 2024-06-27/
  9. Kirchmayer, Jerzy : Powstanie Warszawskie. Wyd. 11. Warszawa : „Książka i Wiedza”, 1989.
  10. [Ludność cywilna w powstaniu warszawskim] : http://dulag121.pl/encyklopediaa/ludnosc-cywilna-w-powstaniu-warszawskim /dostęp 2024-06-27/
  11. Najczuk Ryszard. Powstanie Warszawskie 1944 r.: https://www.wojsko-polskie.pl/powstanie-warszawskie /dostęp 2024-06-27/
  12. Pobóg-Malinowski Władysław, Najnowsza historia polityczna Polski, T.3. Londyn 1960.
  13. Polskie Siły Zbrojne w Drugiej Wojnie Światowej T.III. Armia Krajowa. Warszawa-Londyn 1999.
  14. [Powstanie – zrzuty] : http://www.sppw1944.org/powstanie/powstanie_zrzuty.html /dostęp 2024-06-27/
  15. Prasa Powstania Warszawskiego : (sierpień-październik 1944) / Witold Grabski. Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 31/2 s.69-82
  16. Prasa Powstania Warszawskiego : (sierpień-październik 1944) / Witold Grabski. Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 31/2 s.69-82
  17. [Rzeź ludności cywilnej w czasie powstania warszawskiego] : https://warhist.pl/polska/rzez-ludnosci-cywilnej-i-niemieckie-zbrodnie-w-czasie-powstania-warszawskiego /dostęp 2024-0628/
  18. Sawicki, Tadeusz : Rozkaz – zdławić powstanie : siły zbrojne III Rzeszy w walce z Powstaniem Warszawskim 1944. Warszawa : Bellona, 2001.
  19. [Siły niemieckie w powstaniu warszawskim] : https://pl.wikipedia.org/wiki/Si%C5%82y_niemieckie_w_powstaniu_warszawskim / Dostęp 2024-07-01/
  20. Szcześniak, Robert. Zrzuty dla powstania. http://www.polska1918-89.pl/pdf/zrzuty-dla-powstania,1797.pdf /dostęp 2024-06-27/
  21. Udział kobiet w Powstaniu Warszawskim. https://cosmetix.com.pl/udzial-kobiet-w-powstaniu-warszawskim /dostęp 2024-06-26/
  22. Wójcicka, Ewa : Kobiety w Powstaniu Warszawskim https://przystanekhistoria.pl/pa2/teksty/102504,Kobiety-w-Powstaniu-Warszawskim.html /dostęp 2024-06-26/