Ostanie z wielkich polskich powstań narodowych skierowane przeciwko Rosji, trwające od 22 stycznia 1863 roku do połowy 1864. Toczone na ziemiach objętych zaborem rosyjskim, a więc w Królestwie Polskim, Litwie, Białorusi i części Ukrainy.
Do wybuchu powstania przyczyniło się osłabienie Rosji po wojnie krymskiej (1853-1856), zjednoczenie Włoch i ich udana walka o wolność oraz powstanie wielu tajnych narodowych ugrupowań politycznych. W końcu 1861 r. sieć konspiracyjną zorganizowały rywalizujące ze sobą dwa obozy polityczne: umiarkowany „białych” i radykalny „czerwonych”. Sytuację zaogniły również krwawo tłumione przez Rosję manifestacje religijno-patriotyczne z lat 1860-1861. W najkrwawszej z nich, zorganizowanej na Placu Zamkowym w Warszawie w dniu 8 kwietnia 1861 roku zginęło 200 a rannych zostało 500 polskich patriotów.

Rosja próbowała ratować sytuację powołując Aleksandra Wielopolskiego na naczelnika Rządu Cywilnego Królestwa Polskiego, który dążąc do autonomii Królestwa Polskiego w granicach Rosji przeprowadził kilka reform społecznych. Chcąc uniemożliwić wybuch powstania narodowego, ogłosił w październiku 1862 roku nowe zasady poboru do wojska rosyjskiego tzw. „brankę”, gdzie dotychczasowe losowanie rekrutów miały zastąpić imienne listy poborowych, przede wszystkim osób podejrzewanych przez władze o działalność niepodległościową. W nocy z 14 na 15 stycznia 1863 r. „brankę” przeprowadzono w Warszawie. Fakt ten stał się bezpośrednią przyczyną wybuchu powstania. Za datę wybuchu powstania przyjmuje się datę 22 stycznia 1863 r. kiedy to Komitet Centralny Narodowy wydał Manifest ogłaszający powstanie i powołujący Tymczasowy Rząd Narodowy. Pierwszym Dyktatorem i dowódcą powstania ogłoszono gen. Ludwika Mierosławskiego. Chcąc przyciągnąć chłopów do powstania dwoma dekretami uwłaszczono chłopów, a bezrolni mieli otrzymać ziemię za ewentualny udział.
W momencie wybuchu powstania przeciwko siłom rosyjskim liczącym 100 000 ludzi i stacjonującym w 180 garnizonach, stanęło około 6000 powstańców. W związku z ogromną przewaga Rosjan walki przyjęły charakter partyzancki. Większe bitwy stoczyły oddziały powstańcze Apolinarego Kurowskiego (17 II 1963 pod Miechowem), Mariana Langiewicza (24 II pod Małogoszczą oraz 17-18 III 1863 pod Chrobrzem i Grochowiskami), Michała Heidenreicha (8 VIII 1863 pod Zyrzynem), Karola Kality (17 I 1864 pod Lubienią i Iłżą). Przez oddziały powstańcze przewinęło się około 200 tysięcy powstańców. Stoczono blisko 1200 bitew i potyczek.

Powstańcy pomimo niewystarczającego uzbrojenia i braków kadrowych atakowali jednostki rosyjskie na całym obszarze objętym powstaniem. Pomimo pewnych sukcesów oddziałów powstańczych, wojska rosyjskie zaczęły uzyskiwać przewagę. Pod koniec 1863 roku Rosjanie dysponowali już 400 tysiącami żołnierzy wobec 10 tysięcy obecnych w polu powstańców. Sytuację próbowali ratować kolejni dyktatorzy: Marian Langiewicz (III 1863) oraz Romuald Traugutt (17 X 1863-10 IV1864). Mimo tych prób walki powstańcze wiosną 1864 r. zaczęły wygasać. Najdłużej bo aż do jesieni 1864 r. walczył oddział księdza Stanisława Brzóski na Podlasiu. Wobec braku pomocy międzynarodowej (Austria, Francja i Anglia wysłały Rosji noty dyplomatyczne domagając się dla Polaków autonomii). W dniu 5 VIII 1864 r. na stopniach Cytadeli warszawskiej wobec 30 tysięcy ludzi został stracony Romuald Traugutt.

Władze rosyjskie wobec uczestników powstania zastosowały liczne represje, m.in.: konfiskatę majątków, kasację klasztorów, wysokie kontrybucje, aktywną rusyfikację. W samych walkach szacuje się, że zginęło 10-20 tysięcy osób, około 1000 stracono. Za udział w powstaniu władze carskie skazały na śmierć co najmniej 669 osób. Na zesłanie skazano przynajmniej 38 tysięcy osób. Około 10 tysięcy osób zmuszonych zostało do emigracji.

Powstanie styczniowe zakończyło okres powstań doby porozbiorowej, przyczyniło się do uwłaszczenia chłopów a jego legenda i znaczenie dla ducha narodu wpłynęło na następne pokolenia walczące o wolność.

Gracjan Bazyl